गेल्या काही आठवड्यांमध्ये, आपण सर्वांनी बातम्यांद्वारे काही वैद्यकीय संज्ञा ऐकल्या असतील. राजधानी दिल्लीतील सर्वात तरुण अवयवदाता (16 महिने) ठरलेल्या निशांतला डॉक्‍टरांनी ब्रेन डेड घोषित केले. प्रसिद्ध कॉमेडियन राजू श्रीवास्तव यांना दिल्लीत दाखल केल्याचेही वृत्त होते, त्यांना मेंदू मृत घोषित करण्यात आले होते. मात्र, याला अधिकृतपणे पुष्टी मिळालेली नाही. ब्रेन डेडची स्थिती काय आहे, ते मृत्यूचे सूचक आहे का? असे अनेक प्रश्‍न आपल्या सर्वांच्या मनात असतील. ब्रेन डेथबद्दल तपशीलवार समजून घेण्याचा प्रयत्न करू.
डॉक्‍टर म्हणतात, ब्रेन डेड ही वैद्यकीय भाषेत मृत्यूची कायदेशीर व्याख्या म्हणून ओळखली जाते. एखाद्याला ब्रेन डेड घोषित करणे म्हणजे त्याच्या मेंदूने सर्व प्रकारे कार्य करणे थांबवले आहे, म्हणजेच शरीराला सिग्नल पाठविण्यापासून ते समजण्या किंवा बोलण्याच्या क्षमतेपर्यंत सर्व शारीरिक आणि मानसिक क्रिया मेंदूने बंद केल्या आहेत.
ब्रेन डेड बरा होऊ शकत नाही, ही कायमची स्थिती आहे. ब्रेन डेडची स्थिती का आणि कशी होते?
ब्रेन डेडची स्थिती
मेंदूला गंभीर दुखापत, गंभीर स्ट्रोक किंवा काही शारीरिक परिस्थिती ज्यामध्ये मेंदूवर गंभीरपणे परिणाम होतो, यामुळे मेंदूचा मृत्यू होऊ शकतो. जेव्हा डॉक्‍टर एखाद्याला ब्रेन डेड घोषित करतात तेव्हा त्याचा अर्थ असा होतो की, मेंदू यापुढे कोणत्याही प्रकारे कार्य करणार नाही. जर ती व्यक्‍ती व्हेंटिलेटरवर असेल तर हृदय, मूत्रपिंड, यकृत आदी अवयव कृत्रिमरीत्या श्‍वासोच्छवासाद्वारे जिवंत ठेवता येतात. तथापि, जोपर्यंत व्यक्‍ती व्हेंटिलेटरवर आहे आणि त्याच्या शरीराला ऑक्‍सिजन कृत्रिमरित्या पुरविला जात आहे तोपर्यंत हे अवयवदेखील जिवंत राहू शकतात. हे अशा प्रकारे देखील समजू शकते की, ब्रेन डेड म्हणजे मेंदूचा मृत्यू झाला आहे; परंतु शरीरातील काही भाग ऑक्‍सिजनद्वारे कृत्रिमरित्या कार्य करत आहेत.
ब्रेन डेड का होतो?
खालील अशा अनेक परिस्थिती आहेत ज्यामुळे ब्रेन डेड होऊ शकतो.
मेंदूला गंभीर दुखापत (वाहन अपघातामुळे डोक्‍याला गंभीर दुखापत, बंदुकीच्या गोळीने झालेली जखम, डोक्‍यावर वेगाने पडल्यामुळे झालेली जखम)
सेरेब्रोव्हस्कुलर इजा (स्ट्रोक किंवा एन्युरिझम)
एनॉक्‍सिया (मेंदूला रक्‍त प्रवाह/ऑक्‍सिजनच्या कमतरतेमुळे हृदयविकाराचा झटका)
ब्रेन ट्यूमर
अपघाती इजा किंवा गंभीर आजारामुळे ब्रेन डेड होऊ शकतो, असे डॉक्‍टरांचे म्हणणे आहे. उच्च रक्‍तदाबामुळे मेंदूमध्ये रक्‍तस्राव होण्याची स्थितीदेखील कारण असू शकते.
ब्रेन डेडची लक्षणे
डॉक्‍टरांचे म्हणणे आहे की, एखाद्या व्यक्‍तीला ब्रेन डेड घोषित करण्यापूर्वी अनेक प्रकारच्या चाचण्यांच्या आधारे पुष्टी केली जाते, परंतु काही अटी आणि लक्षणे अशी आहेत की ती व्यक्‍ती ब्रेन डेड आहे असा अंदाज लावला जाऊ शकतो.
डोळ्यांकडून प्रकाशाला प्रतिसाद न मिळणे.
वेदनांवर प्रतिक्रिया न देणे.
डोळ्याच्या पृष्ठभागाला स्पर्श केल्यावर डोळे न उघडणे (कॉर्नियल रिफ्लेक्‍स).
कानात बर्फाचे पाणी टाकूनही डोळे न उघडणे.
इलेक्‍ट्रोएन्सेफॅलोग्राम चाचणी मेंदूची कोणतीही क्रिया दर्शवत नाही.
ब्रेन डेड व्यक्‍ती बरी होऊ शकते का?
ब्रेन डेड ही स्थिती कायमस्वरूपी असते, ती बरी होऊ शकत नाही, असे डॉक्‍टरांचे म्हणणे आहे. एखाद्या रुग्णाला ब्रेन डेड घोषित केल्यानंतर, अवयवदानाचा निर्णय कुटुंबाशी बोलून घेतला जातो, जेणेकरून त्या व्यक्‍तीचे जिवंत अवयव दुसऱ्यासाठी वापरता येतील. व्हेंटिलेटरमधून बाहेर काढल्यानंतर शरीराला ऑक्‍सिजन मिळणे बंद होताच, शरीराचे इतर भागदेखील निष्क्रिय होतात आणि ते मृत मानले जाते.