अवयव दान समजून घेण्यासाठी, अवयव प्रत्यारोपण समजून घेणे सर्वात महत्त्वाचे आहे. एक प्रत्यारोपण ही एक वैद्यकीय प्रक्रिया आहे जिथे एका व्यक्तीचे निकामी अवयव एका निरोगी व्यक्तीने बदलले जाते, त्यामुळे त्याचे कार्य पुनर्संचयित केले जाते. विशिष्ट प्रकरणांमध्ये, वैद्यकीय विज्ञानात मोठी प्रगती होऊनदेखील, प्रत्यारोपण हा एकमेव पर्याय असतो. प्रत्यारोपणामुळे रुग्णांच्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारते आणि त्यांना जगण्याची आणखी एक संधी मिळते.
डॉ. त्रिशला चोप्रा
अवयवदानविषयी (Organ donation)
अधिक जाणून घेऊ या!
अवयव देणगीदारांची गरज कधीही आधीपेक्षा जास्तकधीच नव्हती. अंदाजे 50 लाखापेक्षा जास्त भारतीयांना अवयव प्रत्यारोपणाची तीव्र गरज असल्याचा अंदाज आहे.
तुम्हाला माहीत आहे काय?
भारतात दरवर्षी अवयव उपलब्ध नसल्यामुळे 500,000 लोक मरतात
200,000 लोक यकृताच्या रोगाने मरतात
50,000 लोक हृदयरोगाने मरतात
150,000 लोक किडनीच्या प्रत्यारोपणाच्या प्रतीक्षेत आहेत पण फक्त 5,000 मिळतात
1,000,000 लाख लोक कॉर्नियल अंधत्वाने ग्रस्त आहेत आणि प्रत्यारोपणाच्या प्रतीक्षेत आहेत
तरीही, दरवर्षी मृत देणगीदारांकडून हजारोपेक्षाही कमी प्रत्यारोपण केले जातात- जगभरातील आकडेवारीच्या तुलनेत ही अत्यंत लहान आणि नगण्य संख्याआहे. यातील काही लोकांना एक जिवंत दाता सापडेल जो आपल्या शरीराचा अवयव दान करेल. उर्वरित कदाचित एखाद्या अवयवाच्या प्रतीक्षेत मरण पावतील.
प्रत्येकाला हे वास्तव बदलणे शक्‍य आहे, जीवनाची देणगी देऊन एक बदल करण्यास मदत करू या!
दात्याकडून उपलब्ध असलेले एखादे अवयव असल्यासच प्रत्यारोपणकेले जाऊ शकते. जरी सर्वात जास्त अवयव प्रत्यारोपण मृत देणगीदारांकडून येतात, परंतु काही रुग्णांना जिवंत दात्यांकडूनही अवयव प्राप्त होऊ शकतात.
जिवंत व्यक्ती एक किडनी, यकृताचे भाग, फुफ्फुस, स्वादुपिंड, आतड्यांमधे रक्त देऊ शकतात आणि हे दानकरुनही सामान्य जीवन जगू शकतात. कायद्याच्या मते, मृतांच्या अवयवदानाचा (Organ donation)
विशेषाधिकार अखेरीस मृत व्यक्तीच्या नातेवाईकांना असतो. एक अवयव देणगीदार प्रत्यारोपणासाठी 25 विविध अवयव आणि ऊतक देणगी म्हणून देऊ शकतात आणि त्यांपासून नऊ जीव वाचू शकतात!
अवयवदानाने (Organ donation)
निकामी अवयव असलेल्या रुग्णांना कशी मदत होते?
अवयव प्राप्ती करणाऱ्या प्रत्येक रुग्णाला, प्रत्यारोपण बहुतेक वेळा आयुष्य जगण्याची दुसरी संधी असते. ज्यांचे अवयव अपयशी आहेत अशांना हृदय, स्वादुपिंड, यकृत, मूत्रपिंड आणि फुफ्फुस यांसारख्या महत्वपूर्ण अवयवांचे रोपण केले जाऊ शकते. काहींना, प्रत्यारोपणाचा अर्थ म्हणजे, जीवन जगण्यासाठी महागड्या औषोधोपचारावर विसंबून राहण्याची गरज भासत नाही. यामुळे अनेक प्राप्तकर्ते सामान्य जीवनशैलीकडे परत येऊ शकतात. उदाहरण घायचे झाल्यास, कॉर्निया किंवा टिश्‍यू प्रत्यारोपण केलेला रुग्ण पुन्हा पाहण्याची किंवा गतिशीलतेची पुनर्प्राप्ती करतो आणि वेदनापासून मुक्तहोतो.
विविध प्रकारचे अवयव दान (Organ donation)
म्हणजे काय?
अवयव देणगीमध्ये, एक व्यक्ती तिच्या/त्याच्या आयुष्यात म्हटल्याप्रमाणे, मृत्यूनंतर, शरीराच्या काही विशिष्ट (किंवा सर्व) अवयवांचा उपयोग रोपण करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, जेणेकरुन आजारी असलेल्या रुग्णांना जीवन जगण्याची एक नवीन संधी मिळते. प्रत्यारोपणातील अलीकडच्या प्रगतीमुळे, सर्व वयोगटातील आणि वैद्यकीय इतिहास असलेले लोक अवयव दान करू शकतात – 80 वयाच्या वयोगटातील लोकांनीदेखील अवयव दान केले आहे. तथापि, देणगी देऊ शकणाऱ्या अवयवांवर आणि पेशींवर अंतिम निर्णय वैद्यकीय स्थितीचे विश्‍लेषण केल्यानंतरच घेतले जातात.
जिवंत देणग्या :
जेव्हा जिवंत व्यक्ती प्रत्यारोपणासाठी एखाद्या जिवंत व्यक्तीला शरीराचा अवयव किंवा अवयवाचा हिस्सा देतो त्याला जिवंत देणगी म्हणतात. जिवंत दाता एक कौटुंबिक सदस्य असू शकतो, जसे की पालक, मुलगा, भाऊ किंवा बहीण, आजी-आजोबा किंवा नातवंड (जिवंत असलेली देणगी). तसेच एखाद्या व्यक्तीकडून देखीलआपल्याला अशी देणगी येऊ शकते जो प्राप्तकर्त्याशी भावनिकरित्या जोडलेला असतो, जसे की एक चांगला मित्र, नातेवाईक, शेजारी किंवा सासरचे लोक (जिवंत असंबंधित देणगी)
मृत्यू पश्‍चात देणगी :
रुग्णांना रुग्णालयात दाखल करावे लागते जे प्रत्यारोपण करतात. रुग्णाला प्रतिक्षा यादी दिसेल. आणि जेव्हा एखाद्या योग्य मृतदात्याचा (मेंदूचा मृत्यू झालेल्या ब्रेन डेड) अवयव उपलब्ध असेल तेव्हा रुग्णाला कळविण्यात येईल.
कोणत्या अवयवांचे दान केले जाऊ शकते?
देणगी देता येऊ शकणाऱ्या अवयवांमध्ये मूत्रपिंडे, यकृत, स्वादुपिंड, फुफ्फुसे आणि हृदयांचा समावेश होतो, आणि ऊतकांमध्ये डोळे, त्वचा, अस्थी, अस्थी मज्जा, नसा, मेंदू, हृदयाची वार्व्ह, कानडी, कान हाड आणि रक्त यांचा समावेश होतो.
अवयव दान करण्यासाठी भारताची
कायदेशीर भूमिका काय आहे?
अवयव देणग्या भारतीय कायद्यानुसार कायदेशीर आहेत. भारत सरकारने मानव अवयव कायदा (टीएचओए), 1994 च्या कायद्यानुसार प्रत्यारोपणाची अंमलबजावणी केली होती, जी अवयवदान आणि मेंदू -मृत्यू (ब्रेन डेड) या संकल्पनेला कायदेशीर ठरवते.
मस्तिष्क मृत्यु म्हणजे मेंदूच्या सर्व प्रकारच्या कार्य करण्याची अपरिवर्तनीय व कायमस्वरूपी समाप्ती होय. मेंदूच्या मृत्यूच्या स्थितीत, व्यक्ती स्वतःचे जीवन टिकवून ठेवू शकत नाही, परंतु अल्प कालावधीसाठी गहन दक्षता युनिटमध्ये (आयसीयु) महत्वपूर्ण अशी शरीरकार्ये चालू ठेवली जाऊ शकतात. अशा व्यक्तींना कृत्रिम आधार देण्यात येतो जेणे करून त्यांचे अवयव काढून घेण्यात आलेले नसतील, तर ते काढून ज्यांचे अवयव निकामी असतात अशा रुग्णांमध्ये बसवले जाऊ शकतात.
महत्त्वाची सूचना : मेंदूचा मृत्यू म्हणजे कोमा नाही. कोमा एक अत्यंत अवघड अवस्था आहे, जेथे मेंदू चालू राहतो आणि व्हेंटिलेटरच्या मदतीने व्यक्ती श्‍वासोच्छ्वास घेऊ शकतो. अशा प्रकारे, मेंदूच्या मृत्यूच्या विपरित, कोमामध्ये, मेंदू हा बरा होण्याची शक्‍यता आहे. जर मेंदूमध्ये क्रियाकलाप असेल तर व्यक्तीला मृत घोषित केले जात नाही.
भारतात, आपले अवयवदान (Organ donation) करता येण्याआधी चार डॉक्‍टर्सच्या एका पॅनेलने व्यक्तीच्या मेंदूचा मृत्यू झाला आहे, असे घोषित करणे अनिवार्य आहे – हे कॉन्ट्रेएरिफ्लेक्‍स टेस्ट, कान रिफ्लेक्‍स टेस्ट, गॅग रीफ्लॅक्‍स टेस्ट आणि ऍफ़िना रेप्लएक्‍स टेस्ट – अशा संपूर्ण प्रकारच्या चाचणीनंतर केले जाते. ह्या चाचण्या दोन वेळा सहा तासाच्या अंतराने केल्या जातात.ह्या पॅनेलमध्ये रुग्णालयाचे प्रभारी वैद्यकीय प्रशासक, अधिकृत विशेषज्ञ, एक न्यूरोलॉजिस्ट / न्यूरो-सर्जन आणि वैद्यकीय अधिकारी जे रोग्यावर उपचार करणार आहेत, असे सदस्य असतात. जगभरातील बहुतेक देशांमध्ये, या चाचण्या फक्त एकदाच केल्या जातात.
भारतात अवयवदानाची अवस्था कठीण का आहे?
योग्य दात्याची ओळख करून घेणेच मुळात कठीण आहे. भारतात, हे आव्हान नोकरशाही अडथळे आणि जागरुकता अभावाने अधिक आहे. पाहिले आव्हान हे रेड-टेपिझम आणि प्रचंड कागदपत्रे हे आहे. विद्यमान नियमांनुसार, संभाव्य दाता प्राप्तकर्त्या व्यक्तीशी संबंधित नसल्यास, प्रत्यारोपणाला एखाद्या राज्यस्तरीय समितीने किंवा एखाद्या रुग्णालयातील समितीद्वारा मंजुरीची आवश्‍यकता असते ज्यामध्ये शासकीय अधिकाऱ्यांचादेखील समावेश असतो.
पुढील आव्हान असे की, कुटुंबातील सदस्यांनी त्यांच्या प्रिय व्यक्तीच्या मेंदूचा मृत्यू झाला आहे, हे स्वीकार करणे गरजेचे असते. जीवन समर्थन यंत्रणेनुसार (व्हेंटिलेटर), व्यक्ती झोपलेला आहे असे दिसते. ह्यांत शरीर सौम्य आणि हृदयाचे ठोके चालू असतात त्यामुळे डॉक्‍टरांना त्या व्यक्तीचा मृत्यू झाला आहे, असं त्याच्या कुटुंबीयांना पटवून, त्याच्या अवयवांचे दान करण्यासाठी कुटुंब सदस्यांना समजावणे अवघड असते. कुटुंब जरी अवयव दान करण्यासाठी तयार असेल, तरी अंधश्रद्धा आणि गैरसमज हे अडथळे निर्माण होतात.
आणखी एक समस्या अशी आहे की, प्रत्यारोपण करू शकतील असे फारच कमी चिकित्सक आणि रुग्णालये भारतात आहेत. मेंदूने मृत असलेल्या व्यक्तीच्या अवयवांची जपवणूक करण्यासाठी व्हेंटिलेटर आणि अतिदक्षताकक्षाचे कर्मचारी जे अश्‍या गोष्टी योग्यरित्या हाताळू शकतील ह्या प्रत्यारोपणासाठी अनिवार्य गोष्टी आहेत. शरीराची देणगी मृत देणगीदारांच्या शरीराला विस्कटून टाकत नाही. तिथे एक छोटी जखम करून, अवयव प्राप्त करून आणि ह्याची खात्री केली जाते की शरीर योग्यरित्या कुटुंबाकडे परत पाठवले जाईल.
निरोगी अवयव देणगीदारांकडून जितक्‍या लवकर शक्‍य तितक्‍या लवकर प्रत्यारोपण केले पाहिजे. जर परिभ्रमण कृत्रिमरित्या केले जात असेल तर, मेंदू मृत्युची निश्‍चिती झाल्यानंतर शक्‍य तितक्‍या लवकर अवयव काढून टाकणे आवश्‍यक आहे. टिशू 12 ते 24 तासात काढले जाऊ शकतात.
दात्याच्या कुटुंबाला अवयव किंवा टिशू देण्यासाठी कोणत्याही खर्चाचा भार सहन करावा लागत नाही. अवयव प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया संबंधित सर्व खर्च प्राप्तकर्त्याच्या कुटुंब किंवा अंग प्रत्यारोपणाच्या कार्यक्रमाद्वारे हाताळले जातात.
अवयव दान, प्रतीक्षा यादी, रुग्णाची तीव्रता, रक्त प्रकार, आणि प्रत्येक रुग्णालयात वाट पाहत असलेल्या यादीनुसार केले जाते. अनेक पाश्‍चात्य देशांच्या उलट, जिथे एक प्रौढ व्यक्ती जो दाता बनू इच्छितो, हा निर्णय सर्वस्वी त्याचा असतो, परंतु भारतात हा निर्णय त्या व्यक्तीचे कुटूंबीय घेतात. एखाद्या व्यक्‍तीकडे अवयवदान करण्याचे कार्ड जरी असल्यास त्याच्या कुटुंबीयांनी अवयवदानासाठी समंती देणे आवश्‍यक आहे. म्हणूनच, आपण अवयवदान करण्याचा विचार करत असाल तर आपल्या कुटुंबाला आपल्या इच्छेबद्दल कळविणे अत्यावश्‍यक आहे. खूप कमी वैद्यकीय स्थिती अशा आहेत ज्या आपोआप कोणत्याही अवयवांना किंवा ऊतकांना दान देण्यास अपात्र ठरवू शकतात. म्हणून स्वत:ला अपात्र ठरवू नका!
अवयवदानासाठी, अवयवांच्या देणगीसाठी असलेल्या वेबसाईटवर ऑनलाईन साइन अप करून नोंदणी करणे महत्त्वाचे आहे. एखाद्याला निर्धारित परवानगी फॉर्म भरणे आवश्‍यक आहे, जो नॅशनल ऑर्गन आणि टिशू ट्रान्सप्लानंट ऑर्गनायझेशन (नॉटो) वेबसाईटवरून अथवा अवयव काढून टाकण्यासाठी ज्या वैद्यकीय संस्थेला संपर्क केला आहे त्यांच्या वेबसाइटवरून डाउनलोड करता येऊ शकतो. मृत देणगीच्या बाबतीत, रुग्णाच्या मृत्यूनंतर, मृत शरीराच्या कायदेशीर हक्‍क असलेल्या सदस्याने लेखी संमती अर्ज देणे आवश्‍यक आहे.
संभाव्य दाता, दात्याच्या कार्डासाठी अवयव दान करणाऱ्या संस्थेशीदेखील संपर्क साधू शकतो. कायदेशीररित्या बंधनकारक नसले तरीही, दात्याचे कार्ड हे किडनी देणं आणि कुटुंबाला आपल्या अवयवदानची इच्छा व्यक्‍त करण्याचं एक साधन आहे.